گون‌دوغار اؤلکه‌سی: شمس، مؤولوی!
ایواز طاها
چوخ چالیشدیم مؤولوی‌نین سککیز یوز ایللییینه نه‌سه یازماییم. چونکی خیرداجا بیر اینسان اولدوغوم اوچون او بؤیوک‌لوکده دونیانین یوکونو داشیماقدان قورخوردوم. شمس‌له روم موللاسی‌نین حاققینی کیچیک بیر یازیلا بیر یئرده اؤده‌مه‌دک گولونج گلیردی منه. اونلارا درین سئوگیمی یالنیز اوره‌ییمده داشیماق ایسته‌ییردیم. آمما آلینمادی، یازماق وسوسه‌سیندن یاخا قورتارا بیلمه‌دیم. بو یازی اؤزونو منه یازدیردی.
1- آدلیم فیلوسوف و پسیخولوگ اریک فروم دئیییر: «مؤولانا تکجه بیر شاعیر و بللی بیر فیرقه‌نین قوروجوسو اولان عاریف دئییلدی. او اینسان طبیعتی باره‌سینده درین باخیشا مالیک ایدی... یاشامین ان بؤیوک وورغون‌لاریندان اولان مؤولانا اوست‌بیلینج، آلت‌بیلینج، آزادلیق مسئله‌سی، روح توختاقلیغی، و اینسانین ایقتیداریندان دانیشیردی.» فرومون دئدییینه گؤره، بؤیوک هومانیست ساییلان مؤولانانین دوشونجه‌لری، چاغداش اینسانین مدنی یاشامینی زنگینلشدیره بیلر. بئله‌دیرسه، یئنه ده کؤهنه بیر مسئله‌یه قاییتمالی اولوروق. آذربایجان مدنییتی مؤولانا و اونون روحونو رقصه گتیرن تبریزلی شمسی اونوتدوغوندان بیر چوخ شئی‌لری ایتیریر. نیظامی بؤیوک شاعیردیر، آنجاق نیظامی‌یه صرف اولونان آراشدیرمالارین یوزدن بیری شمسه حصر اولونسایدی، چاغداش مدنییتیمیزده باشقا چالار، باشقا لذتی یاشاجاقدیق. مؤولانانین نبضینی هامیدان چوخ نسیمیده توتا بیلردیک، اونو دا کی، روس کومونیزمی‌نین تحریف ماشینی بوتونلوک‌له حروفی‌لیک کونجونه سیخناشدیردی. چیلغین روحوندان بوشالدیلمیش نسیمی، یولداش باقیراوون سوییه‌سینه ائندیریلدی.
2- مؤولانا آدیلا تانینمیش جلال‌الدین قونوی (604ـ 672 آی‌ایلی، 1207- 1273 میلاد ایلی) قامیشلیقدان کسیلمیش بیر نئی ایدی. اینسانین ازلی یوردونون اؤزلم و نیسگیلینی چاغلایان قارغی: یانیب یاخیلان بو نئیی دینله. رئنالد نیکولسونا گؤره، «سؤزوسوز بو نئیدن مقصد بیتکین اینسانین ووجودودورکی، یاشادیغی روح عالمیندن آیریلدیغی اوچون آغلاییر و ازلی یوردونا قاییتماق ماراغینی اؤزگه‌لرده اویادیر. ایلاهی روحدان دولوب داشمیش شاعیر، ایچینده‌کی یانغینی نئیده هایقیریر.» بو نئیی دینلندیرن "شمس" ایدی. مؤولانا اونا خیطابن دئییر: «سن گله لی بیزدن "بیز" گئتدی؛ ایچه‌ری گل جانیم، گلیشین گؤزه‌ل‌دیر. اوره‌ییمین گیزلی سیزیلتی‌لارینی ائشیتدیکده جان کیمی گؤوده‌مه گلدین.» سؤزجوک‌لر اود توتوب یانارکن بیلمیرسن آلوو مؤولوی‌نین اوره‌ییندن قوپور، یوخسا شمسین. مؤولوی‌نین دئییشی ایله اونون ایچینده وورنوخان سؤزلری، عیرفان یانقیسی‌نین میضرابی ایله کؤکله‌ین او اؤزو دئییل، شمس‌دیر. نه فرقی وار کی؟ بو یانغی‌نین کیمین سولوغوندان قوپماسی‌نین اؤنمی یوخدور، اؤنملی بودور کی، بو یانغی‌نین دادینی سینامایان هر بیر مدنییتده بؤیوک بوشلوق یارانیر. نسیمی اولماسایدی مدنییتیمیزه عؤمور بویو حئییفسیله‌نردیم. نسیمی، گون‌دوغار [اشراقی‌لر] سلاله‌سی‌نین دیلیمیزده دیلله‌نن سون ائلچیسی آدینا، بو تجروبه‌نی بوتون آیرینتی‌لاری، بوتون اینسانی اؤزه‌للیک‌لری ایله بیزیم اوچون جانلاندیردی. بیلیرم صوفیزم سؤیلمینی نسیمیده بیتیردیییم اوچون کسکین قیناق قیلینج‌لارینا آماج اولا بیله‌رم. دئیه‌جک‌لر بس فضولی؟ منجه نسیمی ایله موقاییسه‌ده فضولی‌نین قونومو بام باشقادیر. سویله‌دیییم یانغی باخیمیندان، فضولی دیلده یوکسه‌لیش مرحله‌میزین زیروه‌سی‌دیرسه، عیرفاندا ائنیشیمیزین باشلانغیجی‌دیر. خطایی ده بئله‌دیر. بو گئدیش سئیید عظیم شیروانی‌دن اؤنجه موللاپناه واقیفده بیتکینلییینه چاتیر، سونراکی شعرلر یا شعر دئییل، یامسیلامادیر، یا دا باشقا دونیایا عایدیر. اؤزنه‌نین [سوبیئکتین] اؤلدویو دونیایا. شاشقین، چاشقین، پارچالانمیش، نیسگیل‌لی اؤزنه‌نین مرکزسیزلشدیریلمیش دونیاسی. شهریار بودور، شمسه دؤنه‌ک.
3ـ اون‌اوچونجو میلادی یوزایللیکده (645 آی ایلینده) ایتکین دوشموش تبریزلی شمسین مقبره‌سی خوی شهرینده تاپیلیب. بو خبر هله‌لیک دقیق دوغرولماسا دا ایلکین سیناق‌لار تاپیلان جنازه‌نین شمسه عاید اولدوغونو گوسته‌ریر. اوجا بویلو شمسه. تبریزین قیزیلچی‌لاری، داخیلی دونیالاری چالخالایان شمسه دئییردیلر: «ائی طویل! گئت، گئتمه سن یامانلاریق!» شمس دئییردی حقیقت‌لرین هامیسینی هایقیرسام، بوتون اینسان‌لار منی شهردن قووارلار!» شمسین سوموک‌لری‌نین تاپیلماسی سئویندیریجی حالدیر. یارانیشین ایلک گونو تانری اؤنونده یوغرولموش اینسان گؤوهرینی بو سوموک‌لردن قوخلاماق اولار. بو، دونیانین ان ایتکین، دلی، چیلغین و گوج‌لو روح‌لاری‌نین بیری‌نین ایزی‌دیر. بو ایزله بیز چاغداش دونیانین ناحاق یئره اونوتدوغو سیررلی اؤلکه‌نین داروازاسینا، روحون قوووشاغینا گئدیب چیخاریق. منیم اوچون تصوف تاریخینده شمس بؤیوک‌لوکده اینسان گؤزه چارپمیر، مؤؤلانا کیمی بؤیوک بیر فقیهی منبرده رقصه قالدیران شمس‌له موقاییسه‌ده، کمیسه‌نین آدینی چکمکدن اوشونورم، ابن‌عربی و نسیمی‌دن باشقا.
4ـ شمسین مقالات باشلیق‌لی اثرینده‌کی آیدینلیق، آنلاشیلمازلیق، یانغی و یقین، دینله‌ییجی‌نین آنلاییش یوردوندا دپرم یارادیر. دوروـ دادلی دویغولار، و گئنیش توختاقلیق‌لارلا سونوجلانان تام آنلامیندا بیر دپرم. چاغداش دونیانین هئچ بیر هومانیست دوشونجه‌سینده بو قده‌ر اینسان اؤزه‌یینه و اینسان اؤزه‌للیییه یاخینلاشماق اولمور. بوتون لووغالیق‌لاری گون‌دوغار آلوووندا قوورولموش اینسانین "اینسان سئوگیسی". بو سئوگی‌نین بونجا یاندیریب‌یاخیجی هنیرتی‌سینی نه "آگوستین"ده گؤروروک، نه ده قیزدیرما ایچینده تانرییا ساریلمیش "دان جان"دا. آوروپانین، آغیل یول‌لاریندان بورولوب شهود دوزه‌نلییینه هر دفعه آیاق باسماسی، یا رومانتیک آلینیر، یا دا کافکانین درین روح‌کوسکون‌لویونه گتیریب چیخاریر. عاغیلی یوروتمه‌یی باجارمایان شرق ایسه اشراق فلسفه‌سینه هر دؤنوشونده اؤزو ماهیتینه قوووشور. گؤرونمزلری گؤرور. اینتیوسیا [شهود] بودور. یئری گلمیشکن دئییم کی، بو قاپی تکجه کئچمیش عاریفین اوزونه آچیلمیر، چاغداش آشیغا دا باغلی قالمیر. ایروان خانی "جاببار قاریاغدی‌اوغلون"دان ایسته‌ییر قیزی‌نین بویونو اوخشاسین. قیزجیغازی عؤمرونده بیرجه کز بیله گؤرمه‌میش جاببار، مشهور ماهنینی یازیر: « ایرواندا خال قالمادی، او خال نه خال‌دیر قوشا دؤیدورموسون؛ دئ گؤروم نه خال‌دیر قوشا دؤیدورموسن!» سن دئمه قیز قوشا خال دؤیدورورموش. وارلیغین قارا اؤرتویونو آتاراق گیزلین‌لری گؤرمک، اوره‌ک‌لره سیزماق گون‌دوغار اؤلکه‌سینه عاید بصیرتدن گلیر. ائله بونا گؤره ده، شرقین حلاج، سؤهره‌وردی، شمس و نسیمی کیمی دلی‌لری اولماسایدی، یئرده آلین‌یازیسینا اینامدان باشقا نه قالاردی: جبر دوشونجه‌سی‌نین کوللویو. آلین‌یازی‌سی‌نین دوزاغیندا چالیقلایان بو باراما قوردونون روحوندان نسیمی کپه‌نه‌یی باش قالدیریب اوچماسایدی، یئرده آنجاق اؤلوم قالاردی. کوزه‌سینده سو اولدوغو اونوتموش سوسوز یولچونون گولونج اؤلومو. ناباکوف دئییر «کافکا، اوچاماغا قانادی اولدوغونو اونوتدو»، آمما شمس اونوتمادی.
5ـ قاقاش‌لارین سؤزو اولماسین، مؤولوی بوتونلوک‌له پُست‌مدرن‌دیر. (آخی بو قاقاش‌لار هر بیر زیبیلی دولو آغیزلا پُست‌مدرن آدلاندیریرلار.) مُدرنین آنلامی "تام ایندی"دیرسه، مؤولوی سونرادیر، شمس اوندان دا سونرا! بونون بیر نده‌نی مؤولوی‌نین اولای‌لارا هئرمئنوتیک باخیشیندا یاتیر: «جان کیمی او صنمه وورولدوم، اسیری اولدوم؛ دیو دئییلدیم، ملک دئییلدیم، گؤزلردن ایتدیم؛ قار ایدیم اریدیم، یئر منی سوموردو؛ تام یاخیلیب اوره‌ک توستوسونه چئوریلدیم، گؤی‌لره قالخدیم؛ روح‌لاردان دئییلدیم، جان‌لاردان چکینن بیریسی‌ایدیم؛ جان جاندان نئجه کئچر کی، جانا چئوریلدیکده داها چکینمک نه دئمک‌دیر. جان‌لا جاهان سنین سئوگین اوزوندن الیمدن گئتدی؛ داها نه ائدیره‌م بو جاهاندا، بو جاهاندان قویوب گئتدیکده.»
مؤولوی‌نین پست‌مدرن اولدوغونون باشقا نده‌نینی حقیقتین پارچاـ پارچا اولماسینا اینامیندا آختارمالیییق. دئییر: حقیقیتین بوتؤو گوزگوسو ازل گونده اینسان الیندن سوروشوب سینمیسشدی، ملک‌لرین اینسانا نیفرت ائتدییی گون، تانری اینسان یوغورماقدان چکیندی. ووجود عرصاتیندا تانری اؤنونده اوتانقاج دایانمیش بو ایکی آیاق‌لی وارلیغا وحی گلدی: سن اؤزون اوزونو گلیشدیرمه‌لی سن. «!existe»، اؤزونو اؤزوندن بایییرا توللا! ائگزیستانسیالیزمین ایناندیغی بو آنلایییش کؤهنه سؤزدور، اینسان یارانیشی‌نین ایلک گون‌لری قده‌ر اسکی. بو آزادلیغین بدلی اؤلوم کیمی کسکین حقیقت‌لرین اینسان الیندن آلینماسی ایدی. حقیقت گوزگوسو دوشوب سیندی، اینسانین گوزگو قیریق‌لاری آردینجا آختاریش‌لاری ایسه مدنییت‌لری، اویغارلیق‌لاری یاراتدی. ایندی او قیریق‌لارین هره‌سی هره‌نین بیر الینده‌دیر. ایندی بیز اینسان‌لار ایریلی‌ـ خیردالی قیریق‌لاری بیربیرینه یاخینلاشدیراراق حقیقتین عمومی گؤرونوشونو یارادیریق: ایشیغی هارا گلدی اه‌یری‌ـ اکسیک عکس ائتدیرن سینیق گؤرونوش. یاخشی بس پست‌مدرن دوشونجه بوندان آرتیق داها نه ایسته‌ییر.
6ـ سعدی ماکیاوئلیزمی مصلحت‌لی یالان‌لار دونوندا ساووندوغو بیر چاغدا، شمس بوتون اؤرتوک‌لری ییرتدی. هیچ کیمین هرنه‌یی دئمه‌یه جسارتی چاتمادیغی بیر چاغدا، دئمه‌مه‌لی‌لری دئمک ایسته‌ییردی: «هله کی بیزده دئمک باجاریغی یوخدور، تکی دینله‌مک باجاریغی اولایدی."بوتونو دئمک" و "بوتونو ائشیتمک" گره‌کیر. اوره‌ک‌لر قاپالی‌دیر؛ دیل‌لر قاپالی؛ قولاق‌لار قاپالی.» شمس ایکی اوزلو و زهد ساتان بیر توپلومدا بیر عؤمورون نامازینی بیر "آه" ایله دییشیر. «سوروشدو: ناماز قیلدیلار؟ دئدیم: اوَت. دئدی: آه. دئدیم: او آهی منه وئر، عؤمور بویو قیلدیغیم نامازلاری سنه باغیشلاییم!»
یئددینجی قمری یوز ایللییین عمومی آب‌هاواسی سعدی‌نین دئدیک‌لری‌دیرسه، دئمک شمس بوتون زمانه ایله قارشی قارشییا دایانیر. قووولور. بو قووولموشلوقدا عاغیللی بیر دلی‌لیک، چیلغین بیراسریک‌لیک وار. ائله بیر اسریک‌لیک کی، فیقهی مسئله‌لرله اوغراشان سامباللی فقیه جلال‌الدین رومی‌نین سوموک‌لرینه دوشور: سماع، اؤزوندن گئتمک، باش ساریغینی آچماق. بو اینسان گؤزه‌لری‌نین [سلول‌لاری‌نین] هارمونیک رقصی دئییل‌می؟
«شیخ دئدی:
ـ خلیفه سماع ائتمه‌یی یاساقلاییب!
درویشین اوره‌یینده "دویون" اولدو، اوزگون دوشدو. تجروبه‌لی طبیب گتیردیلر. قان دامارینی دوتدو. اؤیرندییی خسته‌لیک‌لری، [تانیدیغی] سبب‌لری بوندا گؤرمه‌دی. درویش دونیادان کؤچدو. طبیب اونون قبرینی آچدیریب، کؤکسونو یاردی. "دویون"ـو چیخاردی. عقیقه دؤنموشدو. ائحتییاج واختی اونو ساتدی. الدن اله گزدی، خلیفه‌نین الینه چاتدی. خلیفه اونو قاش کیمی اؤزویونه سالدی. هله اؤزوکده ساخلایردی کی، بیر گون سماع رقصینه باخدی. اوزویو سیغاللادی، قاش اریییب تؤکولموشدو. عقیق ساتیجی‌لارینی بیر بیر چاغیرتدیردی، نؤوبه گلیب طبیبه چاتدی. طبیب، اولوب کئچن‌لری سؤیله‌دی.»
دئمه‌یی قولای اولسا دا بئله بیر قارشی‌دورمانین دهشت‌لی سونوجونو، اؤنجه سؤهره‌وردی سینامیشدی. نسیمی ده سونرالار داها قاباریق سینایاجاقدی: تپه‌دن دیرناغا قده‌ر سویولماق. شمسین آلین‌یازیسی بونلاردان داها اؤره‌ک‌آچان دئییلدی. قبیرسیز، بلیرسیز ایتکین شمس، گؤره‌ن هانسی پوسقودا [کمینگاه‌دا] مؤولانا یانلیسی آخماق مؤمن‌لرین غضبینه گلدی؟ کوتله‌نین یانلیش اینامینا دیره‌نمه‌یین قارشیلیغی ان یاخشی حالدا ایزسیز اؤلومدور. آخماقلیغین گوجو توکنمزدیر.
posted by Mehran Baharlı at
10:42 AM
0 Comments:
Post a Comment
<< Home