پيران خراسان- خوراسان اره نلرى: شيخ عزالدين حسن اوغلو اسفراينى(1260-؟)
سؤزوموز

شاعر و متصوف بزرگ ترك٫ "شيخ عزالدين اسفراينى خراسانى" متخلص به "حسن اوغلو" در تذكره هاى قديمى و نيز تاريخ ادبيات آزربايجان از موقعيتى استثنايى برخوردار است. او به عنوان پيشگام و يكى از مهمترين شعرايى كه به زبان تركى آزربايجانى سروده اند پذيرفته شده است.

تاريخ تركى ادبى در خراسان٫ ايران٫ آزربايجان و تركيه همه با اشعار شعراى ترك خراسان شروع مىشود. اولين شعراى تركى گوى در آزربايجان حسن اوغلو و در آنادولو خواجه دخانى هر دو از تركهاى خراسان ميباشند. موقعيت اين دو در ادبيات تركى بسان موقعيت حنظله بادغيسى و ابوشكور بلخى.... نخستين شاعران فارسى سرا (از افغانستان امروزى) است.

حسن اوغلو اسفراينى٫ متولد شهر ترك نشين اسفراين در خراسان در اواخر قرن 1۲ ميلادى بوده و از تركان خراسان است. اين صوفى حروفى كه شرح حال او در تذكره الشعراى دولتشاه سمرقندى آمده٫ به سال 1260 ميلادى فوت نموده است. حسن اوغلو در عالم طريقت مريد "شيخ جمال الدين ذاكر" بود (بانى دين - مذهب آزربايجانى حروفى٫ "فضل الله نعيمى تبريزى" است). اين خود نشان ميدهد كه محتملا او در سالهاى پايانى قرن ۱۲ ميلادى بدنيا آمده است.

وى در اشعار تركى خويش مخلص "حسن اوغلو" و در اشعار فارسى "پور حسن" را بكار برده است. اشعار حسن اوغلو در خاورميانه حتى شمال آفريقا بسيار رايج بوده است. غزل او در مدت كمى در بين تركان آزربايجان٫ آناتولى و مصر محبوبيت يافته و شعرايى مانند "سيف سرايى" شاعر قپچاقى دربار دولت تركى مملوك مصر در قرن ۱۴ ميلادى و "احمد داعى" در قرن ۱۵ ميلادى در آناتولى بر آن نظيره نوشته اند. حسن اوغلو داراى ديوان شعرى به زبانهاى تركى و فارسى بوده كه متاسفانه به روزگار ما نرسيده و امروزه از سروده هاى وى تنها سه غزل تركى و يك شعر فارسى در دست است. (از اينها دو غزل٫ توسط تذكره نويسهاى قپچاقى حفظ شده است. برخى قطعات تركى در "تذكره عاشق چلبى" نيز به وى نسبت داده ميشود). از آنجاييكه زبان شعرى وى روان٫ با صلابت و متكامل است گمان نميرود كه اين سروده ها نخستين نمونه و تجربه هاى شعرى در زبان تركى (آزربايجانى) باشند. با اينهمه به سبب آنكه فعلا آثار قديميترى به زبان ادبى تركى آزربايجانى در دست نيست٫ سروده هاى حسن اوغلو به عنوان نخستين نمونه هاى زبان ادبى و نظم تركى آزربايجانى و خود وى نيز به عنوان نخستين شاعرى كه به زبان ملى تركى آزربايجاني شعر سروده است پذيرفته ميشود.

اسفراين امروز: تركها كه بزرگترين گروه قومى شمال استان خراسان را تشكيل ميدهند در اين ناحيه در شهرها و روستاهاى تماما ترك نشين و يا آميخته با ديگر گروههاى قومى زندگى ميكنند. اسفراين نيز يكى از اين شهرهاى خراسان است كه على رغم همسان سازى و فارس سازى گسترده تركان اين خطه٫ اكنون نيز اقلا يك سوم از جمعيتش را تركها تشكيل ميدهد (دو سوم بقيه مركب از كردها و فارسهاست). معمول است كه لهجه تركهاى اين نواحى كه بيشتر در اسفراين٫ صفى آباد و بام و ....سكونت دارند به شكل زيرگروه "جنوب-غربى" لهجه هاى "تركى خراسانى" ناميده شود. تركى خراسانى و تركى آزربايجانى امروزه دو گروه لهجه هاى عمده زبان تركى را تشكيل ميدهند.

بسيار بجا خواهد بود كه هنرمندان و خادمين فرهنگى و ادبى تركهاى ايران٫ بويژه تركهاى خراسان و آزربايجان٫ حتى دولتين ايران و آزربايجان٫ براى گراميداشت حسن اوغلو و يادبود خدمت وى به زبان٫ ادبيات و فرهنگ تركى٫ آزربايجان و ايران٫ همه ساله مراسم يادبودى برگزار ويا حتى مجتمع-انجمنى در شهر اسفراين بنام وى تاسيس نمايند. برپا ساختن تنديس وى در اسفراين و يا حتى تخصيص روزى به نام وى جهت روز ملى شعر تركى نيز ميتواند انديشيده شود.

در زير سه نخستين غزل شناخته شده به زبان تركى آزربايجاني٫ يادگار حسن اوغلو تقديم ميشود:

-----------------------------------
بيريمينجى غزل- غزل اولBiriminci qəzəl

عجب! بيلسه م منى شئيدا قيلان كيم؟Əcəb! bilsəm məni şeyda qılan kim?
منه بو عئشق اودون پئيدا قيلان كيم؟Mənə bu eşq odun peyda qılan kim?

عجبله ره م٫ عجب قالديم ايلاهى!Əcəblərəm, əcəb qaldım ilahi
ايمان اهلين دؤنوب٫ ترسا قيلان كيم؟İman əhlin dönüb, tərsa qılan kim?

قاميشدان شككر-و داشدان جواهير٫Qamışdan şəkkər-o daşdan cəvahir
آغاجدان دانه –يى خورما قيلان كيم؟Ağacdan danə-yi xurma qılan kim?

تنيم يئتميش ايكى دورلو داماردير٫Tənim yetmiş iki dürlü damardır
كيمين ايرماق٫ كيمين دريا قيلان كيم؟Kimin ırmaq, kimin dərya qılan kim?

قوى بو تدبيرى! گل تقدير ائيله!Qoy bu tədbiri! gəl təqdir eylə!
بوگونكو وعده نى فردا قيلان كيم؟Bugünkü və'dəni fərda qılan kim?

بو نعطين فرشينى٫ هردم بو فرراش٫Bu nə'tin fərşini, hərdəm bu fərraş
بو عرشين رنگينى مينا قيلان كيم؟Bu ərşin rəngini mina qılan kim?

حسن اوغلو٫ بو بير قطره مئنيدن٫Həsənoğlu, bu bir qətrə menidən
آنين خوب صورتين زيبا قيلان كيم؟Anən xub surətin ziba qılan kim?
-------------------------------------
ايكيمينجى غزل- غزل دوم:İkiminci qəzəl

آپاردى كؤنلومو بير خوش قمر اوز٫ جانفزا ديلبر٫
نه ديلبر!؟ ديلبر-ى شاهيد٫ نه شاهيد!؟ شاهيد-ى سرور.
Apardı könlümü bir xoş qəmər üz, canfəza dilbər
Nə dilbər!? dilbər-i şahid, nə şahid!? şahid-i sərvər

من اؤلسه م٫ سن بت-ى شنگول٫ صوراحى ائيله مه غولغول!
نه غولغول!؟ غولغول-ى باده٫ نه باده!؟ باده-يى احمر.
Mən ölsəm, sən büt-i şəngül, surahı eyləmə qulqul
Nə qulqul?! qulqul-i badə, nə badə?! badə-yi əhmər

باشيمدان گئچمه دى هرگيز٫ سنينله ايچديييم باده٫
نه باده!؟ باده-يى مستى٫ نه مستى!؟ مستى-يى ساغر.
Başımdan geçmədi hərgiz, səninlə içdiyim badə
Nə badə?! badə-yi məsti, nə məsti?! məsti-yi sağər

شها! شيرين سؤزون قيلير٫ ميصيرده هر زامان كاسيد٫
نه كاسيد!؟ كاسيد-ى قييمت٫ نه قييمت!؟ قييمت-ى شككر.
Şəha! şirin sözün qılır, Misirdə hər zaman kasid
Nə kasid?! kasid-i qiymət, nə qiymət?! qiymət-i şəkkər

توتوشمايينجا در آتش٫ بليرمه ز خيصلت-ى عنبر٫
نه عنبر!؟ عنبر-ى سوزيش٫ نه سوزيش!؟ سوزيش-ى ميجمر.
Tutuşmayınca dər atəş, bəlirməz xislət-i ənbər
Nə ənbər?! ənbər-i suziş, nə suziş?! suziş-i micmər

ازلده جانيم ايچينده٫ يازيلدى صورت-ى معنى٫
نه معنى!؟ معنى-يى صورت٫ نه صورت!؟ صورت-ى دفتر.
Əzəldə canım içində, yazıldı surət-i mə'ni
Nə mə'ni?! mə'ni-yi surət, nə surət?! surət-i dəftər

حسن اوغلو سنه گرچى٫ دوعاچيدير٫ ولى صاديق٫
نه صاديق!؟ صايدق-ى بنده٫ نه بنده!؟ بنده-يى چاكر.
Həsənoğlu sənə gərçi, duaçıdır, vəli sadiq
Nə sadiq?! sadiq-i bəndə, nə bəndə?! bəndə-yi çakər
----------------------------------
اوچومونجو غزل- غزل سومÜçümüncü qəzəl

نئجه سه ن؟ گل ائى اوزو آغيم منيم!Necəsən? gəl ey üzü ağım mənim
سن اريتدين اودلارا ياغيم منيم.Sən əritdin odlara yağım mənim

آند ايچه ره م٫ سندن آرتيق سئومه يم٫And içərərm, səndən artıq sevməyəm
سنين ايله خوش گئچه ر چاغيم منيم.Sənin ilən xoş geçər çağım mənim

حوسن ايچينده سنه مانند اولمايا٫Hüsn içində sənə manənd olmaya
اصلى اوجا٫ كؤنلو آلچاغيم منيم.Əsli uca, könlü alçağım mənim

آل اليمى ائره ييم مقصودوماAl əlimi erəyim məqsuduma
قويما اوره كده يانا داغيم منيم.Qoyma ürəkdə yana dağım mənim

سن رقيبه سيررينى فاش ائيله دين٫Sən rəqibə sirrimi faş eylədin
آنين ايله اولدو شيلتاغيم منيم.Anın ilə oldu şıltağım mənim

قيشلاديم قاپيندا ايتلرين ايلهQışladım qapında itlərin ilə
اولدو كويون ايشده يايلاغيم منيم.Oldu kuyun işdə yaylağım mənim

من اؤلوجك يولونا گؤمون منى٫Mən ölücək yoluna gömün məni
باخا دورسون يارا تورپاغيم منيم.Baxa dursun yara torpağım mənim

تورپاغيمدان بيته حسرتله آغاجTorpağımdan bitə həsrətlə ağac
قيلا زارى جومله يارپاغيم منيم.Qıla zari cümlə yarpağım mənim

بو حسن اوغلو سنين بنده ن دورور٫Bu Həsənoğlu sənin bəndən durur
آنى رد ائتمه! ائى اوزو آغيم منيم.Anı rədd etmə! ey üzü ağım mənim
----------------------------------------

قاميش:Qamış نى
دورلوDürlü: نوع٫ گونه
ايرماقIrmaq : رودخانه
آنAn: او
كؤنولKönül: دل
ميصيرMisir: مصر
توتوشماقTutuşmaq: آتش گرفتن٫ شعله ور شدن
بليرمه زBəlirməz: آشكار نمىشود
اوزو آغÜzüağ: رو سپيد
چاغÇağ: زمان٫ وقت
كؤنلو آلچاقKönlü alçaq : متواضع
ائره ييمErəyim : برسم
قيشلاماقQışlamaq: مسكن گزيدن (در زمستان)
ايشدهİşdə: اينك
اؤلوجكÖlücək: به هنگام مرگ
گؤمونGömün: دفن كنيد
باخادورسونBaxadursun: خيره شود
بيتهBitə: سبز شود٫ برويد

گئرچه يه هو !!!